Był polskim malarzem, najznakomitszym reprezentantem polskiego malarstwa historycznego XIX w., wybitnym portrecistą i realizatorem polichromii ściennych. Jego głęboko patriotyczna, plastyczna wizja historii Polski pobudza wyobraźnię wielu pokoleń Polaków. Wykształcenie zdobył w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (u W.K. Stattlera i W. Łuszczkiewicza), ponadto uczył się w Monachium i Wiedniu. Od 1873 pełnił funkcję dyrektora SSP w Krakowie, w 1887 został doktorem honoris causa UJ. Odbył wiele podróży zagranicznych m.in. do Paryża, Wiednia, Turcji, Czech, Węgier i Włoch. Pierwsze duże sukcesy artystyczne były związane ze Stańczykiem (1862) oraz Kazaniem Skargi (1864), obrazami wynikającymi z syntetycznego spojrzenia na historię ojczystą w miejsce dotychczasowych kompozycji ilustrujących sceny i wydarzenia. Podobna koncepcja towarzyszyła powstaniu płótna Rejtan w sejmie warszawskim (ukończone w 1866), nietrafnie odczytywanego przez część odbiorców i będącego przyczyną pierwszego konfliktu malarza z niektórymi warstwami społeczeństwa. Ukończona na jubileusz zjednoczenia Polski i Litwy (1869) Unia Lubelska została wystawiona w Paryżu i przyniosła artyście odznaczenie krzyżem Legii Honorowej. Z kolei Batory pod Pskowem (ukończony w 1869) stanowił kontynuację koncepcji syntezy dziejów poprzez ukazanie zgromadzenia postaci historycznych, do jakiego nigdy nie doszło. Obraz ten wystawiony w Paryżu nie powtórzył sukcesu Unii Lubelskiej. Poprzedzone studiami historycznymi, bronioznawczymi i kostiumologicznymi, a także pobytem na polu bitwy olbrzymie płótno Bitwa pod Grunwaldem (1878) dodawało otuchy narodowi w dobie utraty niepodległości. Dzieło to przyniosło artyście honorowe berło mistrzowskie "panowania w sztuce". Najbardziej twórczy okres kariery artystycznej Matejki, zamknął Hołd Pruski (1880-1882), olśniewający przepychem dworu królewskiego i zmuszający do refleksji (zwłaszcza sugestywna postać Stańczyka - autoportret Matejki). Pozostałe prace: Zawieszenie dzwonu Zygmunta (1874), Sobieski pod Wiedniem (1883), Kościuszko pod Racławicami (1888), Konstytucja 3 maja (1891), cykl - Dzieje cywilizacji w Polsce (1889), portrety: żony Matejki (1879), A. Potockiego (1879), S. Tarnowskiego (1890), Autoportret (1892), polichromia w kościele Mariackim w Krakowie (1889-1892), Poczet królów i książąt polskich (1890). Większość dzieł Matejki to kompozycje dużych rozmiarów, o wielkiej sile wyrazu, nacechowane dbałością o szczegóły, sugestywną gestykulacją, niekiedy krytykowane za "nieprawdziwość" dokumentalną. Najwybitniejszymi uczniami Matejki byli: M. Gottlieb, J. Malczewski, J. Mehoffer, S. Wyspiański.